‘Leiders van nu durven verantwoordelijkheid te nemen, ook als het pijn doet’

‘Als antropoloog onderzoek ik hoe mensen samenleven en samenwerken, waarbij ik vooral kijk naar cultuurverandering, leiderschap en inclusie’, vertelt Kramer. ‘Super interessant. Wat we nu zien, is dat we zijn vastgelopen in een verhaal dat we ooit hebben bedacht en ons veel heeft gebracht. Maar het past niet meer. Denk aan het onderwijssysteem dat niet aansluit bij jongeren en het werkveld, de zorgsector die zo niet door kan gaan, de problemen met onze waterhuishouding; noem maar op. Veel mensen zijn boos en ontevreden, omdat ze niet eerlijk zijn meegenomen in dit verhaal.’

Vastklampen aan populisme
Wat er nodig is volgens Kramer, is een grootschalige transformatie op allerlei fronten.  ‘Antropologen noemen dat liminaliteit. De tussentijd van verandering waarin we weten dat het zo niet langer kan. We hebben het oude verhaal losgelaten, maar het nieuwe is er nog niet. Een kwetsbare fase, we zijn als het ware verdwaald. Kaders zijn weggevallen en mensen weten niet waar ze op kunnen vertrouwen. En juist dan zie je vaak dat tegenstellingen groter worden en dat mensen zich vastklampen aan populistische leiders. Ik noem ze tricksters. Leiders die onrust gebruiken om zichzelf te verrijken of hun macht te vergroten. Voor veel mensen is populistisch wensdenken aantrekkelijker dan realistische plannen. Toch komen we daar niet verder mee; het ondermijnt juist de vernieuwing die zo hard nodig is.’

Eerlijk gesprek
‘Echte verandering is moeilijk, omdat transformatie altijd gaat over macht,’ gaat Kramer verder. ‘Het nieuwe verhaal herschikt de kaarten: wie krijgt de nieuwe beloningen, wie moet inleveren? Leiders die groot zijn geworden in het oude systeem, hebben vaak belang bij een status quo. Je ziet dat bijvoorbeeld in organisaties waar slechte rapporten onder in een la verdwijnen of waar niemand het eerlijke gesprek voert. Hoewel dat op de korte termijn rust geeft, loopt het vaak op lange termijn mis. Deze nieuwe tijd vraagt om dappere leiders die lef tonen, zonder eigenbelang. Leiders die verbeeldingskracht tonen en durven zeggen: we weten nog niet precies hoe, maar het moet anders. Daar horen ook de ongemakkelijke gesprekken bij, moeilijke rapporten op tafel leggen en erkennen wat niet meer werkt. Nieuwe leiders moeten verantwoordelijkheid nemen, ook als het pijn doet. Er moet ruimte komen voor het eerlijke verhaal.’

Nieuw verhaal schrijven
‘Naast dat het iets vraagt van onze leiders, vraagt het ook wat van onze samenleving als geheel. Wij moeten die eerlijke leiders kiezen en dus niet alleen maar de populaire. We zullen moeten stoppen met doen alsof het allemaal wel meevalt. Dat we nu verdwaald zijn is oké, maar laten we dat dan ook erkennen. Alleen als we het eerlijke gesprek voeren, kunnen we samen een nieuw verhaal schrijven. Van nature vermijden mensen liever pijn, toch kan het nu niet anders. Als we niks doen wordt het probleem groter en pijnlijker. Niet kiezen en blijven wegpoetsen is dus geen optie. Dat zie je ook in de belastingdiscussie: mensen zien belasting als straf, terwijl het een manier is om samen te investeren in de samenleving. We hebben een cultuur van eigenbelang ontwikkeld, maar dat houdt geen stand.’

Stoppen met flauwekul
Volgens Kramer mogen we dan verdwaald zijn, het is juist daar waar de vernieuwing begint. ‘We moeten vooral niet bang zijn voor het ongemak: in de huidige liminale fase ligt juist de ruimte voor vernieuwing. Dus laten we stoppen met flauwekul en het eerlijke gesprek met elkaar aangaan. Wij mensen weten diep van binnen hoe we met verandering kunnen omgaan. We hebben rituelen, kunst, gesprekken, natuur. We weten hoe we afscheid nemen en iets nieuws beginnen. Dat vraagt eerlijkheid, moed en verbeeldingskracht. Culturen veranderen omdat mensen ze veranderen. En dat kunnen wij ook.’